Aprika

Manipud iti Wikipedia, ti nawaya nga ensiklopedia
Lumaktaw idiay: pagdaliasatan, agbiruk
Aprika
Africa (orthographic projection).svg
Kalawa 30,221,532 km2 (11,668,599 sq mi), Maika-2
Populasion 1.1 bilion[1] (2013, Maika-2)
Densidad ti populasion 30.51/km2 (agarup a 80/sq mi)
Nagan dagiti umili Aprikano, Taga-Aprika
Pagpagilian 54 (ken 2 a nasuppiatan) (listaan ti pagpagilian)
Agkamkammatalek
Sasao Listaan dagiti pagsasao
Dagiti sona ti oras UTC-1 aginggana ti UTC+4
Dagiti kadakkelan a siudad Listaan dagiti metropolitano a lugar idiay Aprika
Listaan dagiti siudad idiay Aprika
Nigeria Lagos
Ehipto Cairo
Demokratiko a Republika iti KongoRepublika iti Kongo Kinshasa-Brazzaville
Abagatan nga Aprika Kalatakan a Johannesburg
Somalia Mogadishu
Sudan Khartoum-Omdurman
Tanzania Dar es Salaam
Ehipto Alexandria
Pantar ti Marpil Abidjan
Morocco Casablanca
Mapa ti Aprika

Ti Aprika ket ti maikadua a kadakkelan ken ken ti maikadua a kaaduan ti populasion a kontinente iti lubong. Iti agarup a 30.2 riwriw km2 (11.7 riwriw sq mi) ken mairaman dagiti asideg nga isla, daytoy ket sakupenna ti innem a porsiento iti dagup a kalawa ti rabaw ti Daga ken 20.4 porsiento iti dagup a kalawa ti daga.[2] Daytoy ket addaan kadagiti 1.1 bilion a tattao manipud idi 2013, daytoy ket kadagupan iti agarup a 15% iti populasion ti tao iti lubong.[3] Ti kontinente ket napalikmutan babaen ti Baybay Mediteraneo iti amianan, ti Kanal Suez ken ti Baybay Nalabbasit iti igid ti Peninsula Sinai iti amianan a daya, ti Taaw Indiano iti abagatan a daya, ken ti Taaw Atlantiko iti laud. Ti kontinente ket iramanna ti Madagascar ken dagiti nadumaduma a purpuro. Daytoy ket addaan kadagiti 54 napno a nabigbigan a naturay nga estado ("pagpagilian"), siam a terteritorio ken dagiti dua a de facto a nawaya nga estado nga addaan iti limitado wenno awan pannakabigbig.[4]

Ti populasion ti Aprika ket isu ti kaubingan kadagiti amin a kontinente; 50% kadagiti Aprikano ket agtawen ti 19 wenno ub-ubing.[5]

Ti Arhelia ket ti kadakelan a pagilian ti Aprika babaen ti kalawa, ken ti Nigeria ket ti kadakkelan babaen ti populasion. Ti Aprika, a naisangayan ti sentral nga Akindaya nga Aprika, ket kaaduan a naaw-awat a kas ti lugar a taudan dagiti tatttao ken ti klado ti Hominidae (dagiti nalatak a bakes), a kas naebidensiaan babaen dagiti kasapaan a hominidae ken dagiti taudanda, ken dagiti pay naud-udi a napetsaanen iti agarup a pito a riwriw a tawtawen ti napalabas, a mairaman ti Sahelanthropus tchadensis, Australopithecus africanus, A. afarensis, Homo erectus, H. habilis ken H. ergaster – a dagiti kasapaan a Homo sapiens (moderno a tao) ket nabirukan idiay Etiopia ken napetsaan idi agarup a 200,000 a tawtawen ti napalabas.[6] Ti Aprika ket sakkawenna ti ekuador ken sakupenna dagiti nadumaduma a luglugar ti klima; daytoy laeng ti kontinente a gumay-at manipud ti akin-amianan a temperado aginggana dagiti akin-abagatan a temperado a sona.[7]

Pakasaritaan[urnosen | urnosen ti taudan]

Nangruna nga artikulo: Pakasaritaan ti Aprika

Kasakbayan a pakasaritaan[urnosen | urnosen ti taudan]

Ni Lucy, ti maysa a rurog ti Australopithecus afarensis a naduktalan idi Nobiembre 24, 1974, idiay Ginget Awash idiay Depresion Afar ti Etiopia

Ti Aprika ket naikeddeng babaen dagiti kaaduan a paleoantropologo nga isu ti kaduogan a natagtagitao a teritorio iti Daga, a ti sebbangan ti tao ket nagtaud manipud iti daytoy a kontinente.[8][9] Idi las-ud ti tengnga ti maika-20 a siglo, Dagiti antropologo ket nakaduktalda kadagiti adu a posil ken ebidensia ti panagtaeng ti tao a mabalin a nasapsapa ngem 7 a riwriw a tawtawen ti napalabas. Dagiti tidda ti posil dagiti nadumaduma a sebbangan iti nasapa a kasla bakes a tattao ket naipagarup a nagbalin iti moderno a tao, kas ti Australopithecus afarensis (radiometriko a napetsaan iti agarup a 3.9–3.0 riwriw a tawtawen SK),[10] Ti Paranthropus boisei (c. 2.3–1.4 riwriw a tawtawen SK)[11] ken ti Homo ergaster (c. 1.9 riwriw–600,000 a tawtawen SK) ket naduktalanen.[2]

Kalpasan ti ebulosion ti homo sapiens sapiens idi agarup a 150,000 to 100,000 a tawtawen ti napalabas idiay Aprika, ti kontinente ket kangrunaan a natagtagitao babaen dagiti grupo ti agananup-agburburas.[12][13][14] Dagitoy nga immuna a moderno a tattao ket pinanawanda ti Aprika ken tinagtagitaoda ti amin a paset ti lubong idi las-ud ti migrasion ti Iruruar idiay Aprika a napetsaan idi agarup a 50,000 a tawtawen ti napalabas, ken rimmuar iti kontinente a mabalin a bimmallasiw iti Bab-el-Mandeb idiay Baybay Nalabbasit,[15][16] ti Lingsat ti Gibraltar idiay Morocco,[17] wennoti Ismo ti Suez idiay Ehipto.[18]

Dagiti sabali pay a migrasion dagitoy a moderno a tattao itikaunegan ti kontinente ti Aprika ket napetsaanen iti dayta a panawen, nga adda iti ebidenisa ti nasapa a panagtaeng ti tao a nabirukan idiay Akin-abagatan nga Aprika, Abagatan a daya nga Aprika, Amianan nga Aprika, ken ti Sahara.[19]

Ti kadakkel ti Sahara ket naipakasaritaanen a nakaro nga agdumaduma, nga iti kalawana ket napardas nga agdumaduma ken dagiti dadduma a panawen ket mapukpukaw depende kadagiti klimatiko a kasasaad ti lubong.[20] Iti patingga dagiti Panawen ti yelo, a nakarkulo idi agarup a 10,500 SK, ti Sahara ket nagbalin manen a berde a nalames a ginget, ken dagiti populasion ti Aprika ket nagsubli iti uneg ken dagiti kabambantayan nga aplaya idiay Sub-Sahara nga Aprika, ken adda dagiti pinintaan iti bato a nangpakpakita ti nalames a Sahara ken dagiti adu a populasion a naduktalan idiay Tassili n'Ajjer a napetsaan iti agarup a 10 milmilenio.[21] Nupay kasta, ti panagpudpudot ken ti panagmagmaga ti klima ket kaibuksilanna a babaen idi 5000 BC, ti rehion ti Sahara ket immad-adun a nagbalbalin a namaga ken nabusor. Idi agarup a 3500SK, gapu ti pakbo ti pagtayyekan ti Daga, ti Sahara ket nakasanay ti paset ti panawen iti napardas a panagbalin iti desierto.[22] Ti populasion ket immakarda kadagiti rehion ti Sahara ken napanda idiay Ginget ti Nilo iti baba ti Maikadua a Katarata nga idiay ket nagaramidda kadagiti permanente wenno semi-permanente a pagtaengan. Napasamak ti nakaro a resesion ti klima, ken nagpabassit ti nakaro ken kankanayon a panagtudtudo idiay Sentral ken Akindaya nga Aprika. Manipud idin iti daytoy a panawen, dagiti namaga a kondision ti nagtultuloy idiay Akindaya nga Aprika ken immad-adu idi las-ud ti naudi a 200 a tawtawen, idiay Etiopia.

Ti panagpaamo ti baka idiay Aprika ket immay sakbay ti agrikultura ken mabalin nga adda a kakuyog dagiti kultura ti agan-anup ken agburburas. Naipagpagarup a babaen idi 6000 SK, ti baka ket napaamon idiay Amianan nga Aprika.[23] Idiay kompleks ti Sahara-Nilo, dagiti tattao ket nagpaamoda kadagiti nadumaduma nga ayuop, a mairaman ti burro ken ti bassit a nasaraan ti tornilio a kalding a kadawyan idi manipud idiay Arhelia aginggana idiay Nubia. Idi tawen ti 4000 SK, ti klima ti Sahara ket nangrugrugi a pimmardas a nagbalin a nagmagmaga.[24] Daytoy a panagbaliw ti klima ket taudan ti panagpabassit dagiti danaw ken dagiti karayan ken taudan ti imad-adu a panagbalin ti desierto . Daytoy ket isu ti gapuanan ti panagpaadu ti gatad ti daga a nasayaat para kadagiti pagtaengan ken nangtulong kadagiti migrasion dagiti komunidad ti agtaltalon idiayi ad-adu a tropikal a klima ti Laud nga Aprika.[24]

Babaen ti umuna a milenio SK, naipayammo ti panagobra iti landok idiay Akin-amianan nga Aprika ken napardas a naiwaras iti ballasiw ti Sahara kadagiti akin-amianan a paset ti sub-Sahara nga Aprika,[25] ken babaen idi 500 SK, ti panagobra ti metal ket nagbalinen a kadawyan idiay Laud nga Aprika. Ti panagobra ti landok ket napnon a naipundar idi agarup a 500 SK kadagiti adu a lugar iti Daya ken Laud nga Aprika, ngem dagiti dadduma a rehion ket saanda met a nangrugi iti panagobra ti landok aginggana kadagiti nasapa a siglo ti AD. Dagiti banag ti gambang manipud idiay Ehipto, Amianan nga Aprika, Nubia, ken Etiopia a napetsaan idi agarup a 500 SK ket nakali idiay Laud nga Aprika, ken mangisingasing a dagiti network ti Trans-Sahara a panagtagilako ket napundaren babaen iti daytoy a petsa.[24]

Dagiti teritorio ken dagiti rehion[urnosen | urnosen ti taudan]

Dagiti pagilian iti daytoy a tabla ket naikategoria segun ti isbangan dagiti heograpiko a rehion nga inus-usar babaen ti Nagkaykaysa a Pagpagilian, ken ti datos a nairaman ket naala kadagiti taudan manipud kadagiti artikulo ken no agiddiat dagitoy maikkan met dagitoy iti pakaamo.

Dagiti rehion ti Aprika:
  Akin-amianan nga Aprika
  Akinlaud nga Aprika
  Sentral nga Aprika
  kindaya nga Aprika
  Akin-abagatan nga Aprika
 
 
Pisikal a mapa ti Aprika
Politikal a mapa ti Aprika
Nagan ti rehion[26] ken
teritorio, nga addaan iti wagayway		 Kalawa
(km²)		 Populasion[27] Tawen Densidad
(per km²)		 Kapitolio
Akin-amianan nga Aprika
 Arhelia 2,381,740 34,178,188 2009 14 Arhel
 Is-isla ti Kanaria (Espania)[28] 7,492 2,118,519 2010 226 Las Palmas de Gran Canaria,
Santa Cruz de Tenerife
 Ceuta (Espania)[29] 20 71,505 2001 3,575 —
 Ehipto[30] 1,001,450 82,868,000 2012 83 Cairo
 Libya 1,759,540 6,310,434 2009 4 Tripoli
 Madeira (Portugal)[31] 797 245,000 2001 307 Funchal
 Melilla (Espania)[32] 12 66,411 2001 5,534 —
 Morocco 446,550 34,859,364 2009 78 Rabat
 Sudan 1,861,484 30,894,000 2008 17 Khartoum
 Tunisia 163,610 10,486,339 2009 64 Tunis
  Akinlaud a Sahara[33] 266,000 405,210 2009 2 El Aaiún
Sara ti Aprika wenno Amianan a daya nga Aprika
 Djibouti 23,000 623,891 2012 22 Djibouti
 Eritrea 121,320 5,647,168 2009 47 Asmara
 Etiopia 1,127,127 84,320,987 2012 75 Addis Ababa
 Somalia 637,657 9,832,017 2009 15 Mogadishu
Akindaya nga Aprika
 Burundi 27,830 8,988,091 2009 323 Bujumbura
 Teritorio ti Britania iti Taaw Indiano - Purpuro Chagos
(Nagkaykaysa a Pagarian)		 56.13 3,000 2012 53.4 Diego Garcia
 Komoros 2,170 752,438 2009 347 Moroni
 Kenya 582,650 39,002,772 2009 66 Nairobi
 Madagascar 587,040 20,653,556 2009 35 Antananarivo
 Malawi 118,480 14,268,711 2009 120 Lilongwe
 Maurisio 2,040 1,284,264 2009 630 Port Louis
 Mayotte (Pransia) 374 223,765 2009 490 Mamoudzou
 Mosambike 801,590 21,669,278 2009 27 Maputo
 Réunion (Pransia) 2,512 743,981 2002 296 Saint-Denis
 Rwanda 26,338 10,473,282 2009 398 Kigali
 Seychelles 455 87,476 2009 192 Victoria
 Abagatan a Sudan 619,745 8,260,490 2008 13 Juba
 Tanzania 945,087 44,929,002 2009 43 Dodoma
 Uganda 236,040 32,369,558 2009 137 Kampala
 Zambia 752,614 11,862,740 2009 16 Lusaka
 Zimbabwe 390,580 11,392,629 2009 29 Harare
Sentral nga Aprika
 Angola 1,246,700 12,799,293 2009 10 Luanda
 Kamerun 475,440 18,879,301 2009 40 Yaoundé
 Republika ti Tengnga nga Aprika 622,984 4,511,488 2009 7 Bangui
 Chad 1,284,000 10,329,208 2009 8 N'Djamena
 Kongo 342,000 4,012,809 2009 12 Brazzaville
 Demokratiko a Republika iti Kongo 2,345,410 69,575,000 2012 30 Kinshasa
 Guinea Ekuatorial 28,051 633,441 2009 23 Malabo
 Gabon 267,667 1,514,993 2009 6 Libreville
 Santo Tomas ken Prinsipe 1,001 212,679 2009 212 São Tomé
Akin-abagatan nga Aprika
 Botswana 600,370 1,990,876 2009 3 Gaborone
 Lesoto 30,355 2,130,819 2009 70 Maseru
 Namibia 825,418 2,108,665 2009 3 Windhoek
 Abagatan nga Aprika 1,219,912 51,770,560 2011 42 Bloemfontein, Cape Town, Pretoria[34]
 Suasilandia 17,363 1,123,913 2009 65 Mbabane
Akinlaud nga Aprika
 Benin 112,620 8,791,832 2009 78 Porto-Novo
 Burkina Faso 274,200 15,746,232 2009 57 Ouagadougou
 Kabo Berde 4,033 429,474 2009 107 Praia
 Gambia 11,300 1,782,893 2009 158 Banjul
 Ghana 239,460 23,832,495 2009 100 Accra
 Guinea 245,857 10,057,975 2009 41 Conakry
 Guinea-Bissau 36,120 1,533,964 2009 43 Bissau
 Pantar ti Marpil 322,460 20,617,068 2009 64 Abidjan,[35] Yamoussoukro
 Liberia 111,370 3,441,790 2009 31 Monrovia
 Mali 1,240,000 12,666,987 2009 10 Bamako
 Mauritania 1,030,700 3,129,486 2009 3 Nouakchott
 Niger 1,267,000 15,306,252 2009 12 Niamey
 Nigeria 923,768 166,629,000 2012 180 Abuja
 Santa Elena, Ascension ken Tristan da Cunha (Nagkaykaysa a Pagarian) 420 7,728 2012 13 Jamestown
 Senegal 196,190 13,711,597 2009 70 Dakar
 Sierra Leone 71,740 6,440,053 2009 90 Freetown
 Togo 56,785 6,019,877 2009 106 Lomé
  Dagup ti Aprika 30,368,609 1,001,320,281 2009 33

Dagiti nagibasaran[urnosen | urnosen ti taudan]

  1. ^ [1]
  2. ^ a b Sayre, April Pulley (1999), Africa, Twenty-First Century Books. ISBN 0-7613-1367-2.
  3. ^ World Population Data Sheet.
  4. ^ Kitaen ti Listaan dagiti naturay nga estado ken agkamkammatalek a terteritorio idiay Aprika.
  5. ^ Harry, Njideka U. (11 Septiembre 2013). "African Youth, Innovation and the Changing Society". Huffington Post. 
  6. ^ Homo sapiens: University of Utah News Release: Peb. 16, 2005
  7. ^ Visual Geography. "Africa. General info". Naala idi 2007-11-24. 
  8. ^ Genetic study roots humans in Africa, BBC News | SCI/TECH
  9. ^ Migration of Early Humans From Africa Aided By Wet Weather, sciencedaily.com
  10. ^ Kimbel, William H. and Yoel Rak and Donald C. Johanson. (2004) The Skull of Australopithecus Afarensis, Oxford University Press US. ISBN 0-19-515706-0.
  11. ^ Tudge, Colin. (2002) The Variety of Life., Oxford University Press. ISBN 0-19-860426-2.
  12. ^ Ivan Sertima, Ivan. (1995) Egypt: Child of Africa/S V12 (Ppr), Transaction Publishers. pp. 324–325. ISBN 1-56000-792-3.
  13. ^ Mokhtar, G. (1990) UNESCO General History of Africa, Vol. II, Abridged Edition: Ancient Africa, University of California Press. ISBN 0-85255-092-8.
  14. ^ Eyma, A. K. and C. J. Bennett. (2003) Delts-Man in Yebu: Occasional Volume of the Egyptologists' Electronic Forum No. 1, Universal Publishers. p. 210. SBN 1-58112-564-X.
  15. ^ Spencer Wells, The Journey of Man
  16. ^ Stephen Oppenheimer. The Gates of Grief
  17. ^ Winters C. The Gibraltar Out of Africa Exit for Anatomically Modern Humans. WebmedCentral BIOLOGY 2011;2(10):WMC002319 ,http://www.webmedcentral.com/article_view/2319
  18. ^ Robin Derricourt, "Getting 'Out of Africa': Sea Crossings, Land Crossings and Culture in the Hominin Migrations", 7 Hulio 2006.
  19. ^ Candice Goucher et al., World History: Journeys from Past to Present (2013), pp. 2-20, books.google.com/books?isbn=1134723547
  20. ^ The Sahara: Past, Present and Future, pp. 1-41, books.google.com/books?isbn=1317970012
  21. ^ Mercier, Norbert; Le Quellec, Jean-Loïc; Hachid, Mimalika; Agsous, Safia; Grenet, Michel (Hulio 2012). "OSL dating of quaternary deposits associated with the parietal art of the Tassili-n-Ajjer plateau (Central Sahara)". Quaternary Geochronology 10: 367–373. doi:10.1016/j.quageo.2011.11.010. Naala idi 7 Marso 2013.
  22. ^ "Sahara's Abrupt Desertification Started by Changes in Earth's Orbit, Accelerated by Atmospheric and Vegetation Feedbacks", Science Daily.
  23. ^ Diamond, Jared. (1999) "Guns, Germs and Steel: The Fates of Human Societies. New York:Norton, pp.167.
  24. ^ a b c O'Brien, Patrick K. (General Editor). Oxford Atlas of World History. New York: Oxford University Press, 2005, pp. 22–23.
  25. ^ Martin and O'Meara, "Africa, 3rd Ed." Indiana: Indiana University Press, 1995.
  26. ^ Dagiti kontinental a rehion segun ti isbangan ti Nagkaykaysa a Pagpagilian.
  27. ^ USCensusBureau:Countries and Areas Ranked by Population: 2009
  28. ^ Ti Espaniol nga Is-isla Kanarias, a ti Las Palmas de Gran Canaria ken Santa Cruz de Tenerife ket agkadua kapitolio, ken masansan a naikeddeng a paset ti Akin-amianan nga Aprika gapu ti relatibo a kaasidegda iti Morocco ken ti Akinlaud a Sahara; dagiti pigura ti populasion ken kalawa ket para iti 2001.
  29. ^ Ti Espaniol nga eksklabe ti Ceuta ket napalikmutan iti daga babaen ti Morocco idiay Akin-amianan nga Aprika; dagiti pigura ti populasion ken kalawa ket para iti 2001.
  30. ^ Ti Ehipto ket kadawyan a naikeddeng a transkontinental a pagilian idiay Akin-amianan nga Aprika (rehion ti Nagkaykaysa a Pagpagiliann) ken Akinlaud nga Asia; dagiti pigura ti populasion ken kalawa ket para laeng iti paset ti Aprika, iti laud ti Kanal Suez.
  31. ^ Ti Portuges nga Is-isla Madeira ket masansan a naikeddeng a paset ti Akin-amianan nga Aprika gapu ti relatibo a kaasidegda iti Morocco; dagiti pigura ti populasion ken kalawa ket para iti 2001.
  32. ^ Ti Espaniol nga eksklabe ti Melilla ket napalikmutan iti daga babaen ti Morocco idiay Akin-amianan nga Aprika; dagiti pigura ti populasion ken kalawa ket para iti 2001.
  33. ^ Ti teritorio ti Akinlaud a Sahara ket tinunton babaen ti Demokratiko a Republika ti Arabo a Sahrawi ken Morocco. Ti Demokratiko a Republika ti Arabo a Sahrawi ket mabigbigan a kas naturay nga estado babaen ti Kappon ti Aprika. Ti Morocco ket tuntonenna ti intero a pagilian a kas bukodna nga Akin-amianan a Probprobinsia. Ti Morocco mangimaton iti 4/5 iti teritorio bayat a ti Demokratiko a Republika ti Arabo a Sahrawi ket agtengel iti 1/5. Ti panangikapet ti Morocco' iti daytoy a teritorio ket san pay a nabigbigan ti sangalubongan.
  34. ^ Ti Bloemfontein ketti ukoman a kapitolio ti Abagatan nga Aprika, bayat a ti Cape Town ket ti lehislatibo a tugaw, ken ti Pretoria ket ti administratibo a tugaw ti pagilian.
  35. ^ Ti Yamoussoukro ket ti opisial a kapitolio ti Pantar ti Marpil, nayat a ti Abidjan ket tide facto a tugaw.

Adu pay a mabasbasa[urnosen | urnosen ti taudan]

  • Asante, Molefi (2007). The History of Africa. Estados Unidos: Routledge. ISBN 0-415-77139-0. 
  • Clark, J. Desmond (1970). The Prehistory of Africa. Londres: Thames and Hudson. ISBN 978-0-500-02069-2. 
  • Crowder, Michael (1978). The Story of Nigeria. London: Faber. ISBN 978-0-571-04947-9. 
  • Davidson, Basil (1966). The African Past: Chronicles from Antiquity to Modern Times. Harmondsworth: Penguin. OCLC 2016817. 
  • Gordon, April A.; Donald L. Gordon (1996). Understanding Contemporary Africa. Boulder: Lynne Rienner Publishers. ISBN 978-1-55587-547-3. 
  • Khapoya, Vincent B. (1998). The African experience: an introduction. Upper Saddle River, NJ: Prentice Hall. ISBN 978-0-13-745852-3. 
  • Moore, Clark D., and Ann Dunbar (1968). Africa Yesterday and Today, in series, The George School Readings on Developing Lands. New York: Praeger Publishers.
  • Naipaul, V. S.. The Masque of Africa: Glimpses of African Belief. Picador, 2010. ISBN 978-0-330-47205-0

Dagiti silpo ti ruar[urnosen | urnosen ti taudan]

Midia a mainaig iti Aprika iti Wikimedia Commons
Pakaammo ti panagbiahe idiay Aprika manipud iti Wikivoyage (Ingles)

Naala manipud iti "https://ilo.wikipedia.org/w/index.php?title=Aprika&oldid=302698"